एकनाथी भागवतामध्ये ‘सत्वगुणाबाबत’ भगवंत व उद्धव संवाद आहे. एकूण सत्व, रज, तम हे तीन गुण आहेत. मानवामध्ये ‘सत्वगुणाच्या’ वाढीने चित्ताची स्थिरता, सद्गुरूप्राप्ती आणि परमात्म्याचे ज्ञान होतें. ‘सत्वगुणाच्या’ वृद्धीचे उपाय असें. आहार, संगती, वाचन, श्रवण, मननादि सर्व सात्विक पाहिजे. सर्वप्रथम सात्विक आहार महत्त्वाचा आहे. छांदोग्य उपनिषदात ‘शुद्ध आहाराने अंतःकरणशुद्धि होते’ असें वर्णन आहे.

सात्विक आहाराने सात्विकधर्म निर्माण होतो. सात्विक आहारानें सात्विक बुद्धी, सात्विक श्रद्धा, सात्विक धैर्य उत्पन्न होते. त्यामुळें कर्ता सात्विक बनून कर्मही सात्विक होते. दान सुद्धा तो सात्विकच देतो. त्याचें फलंही सात्विक मिळतें. मृत्युचेसुद्धा भय रहात नाहीं. त्या सात्विकाला सुख मिळतें. हें उदाहरणाद्वारे समजावून घेऊं. सात्विकधर्माचे पालन करणाऱ्या भक्तश्रेष्ठ ध्रुवासमोर ‘मृत्यु’ नतमस्तक झाला. तसेंच पितामह भीष्माचार्य स्वतःच्या इच्छेनेच मृत्यूला आनंदाने सामोरे गेले. प. प. श्रीवासुदेवानंदसरस्वती स्वामिमहाराजांनी ‘सत्वगुणाच्या’ सामर्थ्यावर ‘मृत्यूला थांबवून’ “त्यानें कोणत्या दिवशी यावयाचे” हें सांगितल्याचा उल्लेख चरित्रात आहे. 

‘सत्वगुणाच्या’ उत्कर्षासाठी संतांनी “‘निर्गुण उपासना’ व ‘सगुण उपासना’ सांगितली आहे. निर्गुण उपासना म्हणजे काय तें पाहूं. मानवी देहांत निर्गुण निराकाराचे स्थान ‘बिंदु’ किंवा ‘शून्य (मसूराकृति)’ आहे. ‘मसूरे एवढें बिंदुले|’ असें प्रमाण आहे. ज्ञानी, योगी या ‘बिंदूची’ उपासना करतात. सामान्य जनांना देहांत शून्याच्या उपासनेचे ज्ञान नाहीं. त्यांच्यासाठी गोल शून्याकृति ‘शालीग्राम’, गोल शून्याकृति ‘नर्मदागणपती’, शून्याकृति ‘स्फटिक मणी’ ही ‘शून्याची’ उपासना आहे. ‘याहीपेक्षां सोपी उपासना असावी’ अशी ज्यांची इच्छा आहे, त्यांच्यासाठी संतांनी स्थूल मूर्तीची उपासना सांगितली आहे. योगेश्वर कपिलमहामुनींनी आपल्या आई देवहुतीला ‘श्रीहरीच्या मूर्तीची’ व श्रीशं‍कराचार्यांनीही आपल्या मातेला ‘श्रीकृष्णाची उपासना’ सांगितली. अशी मूर्तिपूजा सुखप्राप्ती करवून देणारी आहे.

सारांश, मानवासाठी वेगवेगळे उपासनामार्ग आहेत. ज्याला जीं हवी तीं उपासना त्यानें आनंदाने करावी.

माऊली वर्णन करतात–
‘रूप पाहतां लोचनीं, सुख झालें वो साजणी |
तो हा विठ्ठल बरवा, तो हा माधव बरवा |
बहुतां सुकृतांची जोडी, म्हणोनि विठ्ठलीं आवडी |
सर्व सुखांचे आगर, बाप रखुमा देवीवरू ||’

……………………..

संपत्ती आणि दारिद्र्य >>

<< नमो आदिरूपा